Ηζήλεια είναι ένα δυσάρεστο συναίσθημα που προκαλείται από τον φόβο μήπως κάποιος χάσει ή μήπως μοιραστεί με άλλον από που ήδη κατέχει. Είναι ένα φυσιολογικό συναίσθημα που δημιουργείται αυθόρμητα, ακούσια και με ένα τρόπο πηγαίο όπως και όλα τα άλλα συναισθήματα.
Μ’αυτήν την έννοια δεν χρειάζεται να το απαγορεύουμε, να μην μιλάμε ανοιχτά γι’ αυτό ή να κατακρίνουμε «ως κακό» το παιδί που το αισθάνεται. Όπως και σε όλα τα υπόλοιπα δυσάρεστα συναισθήματα (θυμός, λύπη, απογοήτευση κ.α), το παιδί χρειάζεται να εκπαιδευθεί σε λειτουργικούς τρόπους έκφρασης που δεν θα δημιουργούν προβλήματα στις σχέσεις του αλλά και που δεν θα το εγκλωβίζουν.
Καταλαβαίνουμε ένα παιδί ότι ζηλεύει όταν παρουσιάζει:
• Παλινδρομικές μορφές συμπεριφοράς (ενούρηση, πιπίλισμα δαχτύλου, μωρουδίστικη ομιλία κ.α.)
• Επιθετικότητα (λεκτική ή και σωματική). Εχθρότητα.
• Διαταραχές συμπεριφοράς όπως ξεσπάσματα οργής, θυμού, θλίψης, γκρίνια, υπερβολική απαιτητικότητα, άρνηση φοίτησης στο σχολείο, εσωστρέφεια κ.α.
• Υπεραπασχόληση των γονιών (συνήθως της μητέρας) με έκκληση για βοήθεια, με ερωτήσεις, με ανάγκη για συζητήσεις, με «ασθένειες» κ.α.
• Υπερβολικό ενδιαφέρον , υπερπροστασία ή πλήρης αδιαφορία για το νέο μέλος της οικογένειας.
Γιατί όμως ένα παιδί μπορεί να ζηλεύει;
- Πολλές φορές η ευρύτερη οικογένεια (συγγενείς) από τον φόβο της να μην βιώσει το πρωτότοκο παιδί ζήλεια, υπεραπασχολείται με το θέμα της γέννησης του δεύτερου παιδιού με έναν τρόπο που τελικά δημιουργεί ένταση και άγχος. (Αν κάποιος συνεχώς μας λέει να μην φοβηθούμε στην επίσκεψη μας στον γιατρό, έχουμε κάθε λόγο αυθόρμητα να φοβηθούμε!)
- Το πρώτο παιδί γεννιέται σε ζευγάρι, το δεύτερο σε οικογένεια. Εκ των πραγμάτων χάνεται η αποκλειστικότητα και η φροντίδα των γονιών πρέπει να μοιραστεί. Η αλλαγή αυτή μπορεί να βιωθεί από το παιδί ως συναισθηματική στέρηση.
- Στα πλαίσια της προετοιμασίας του πρώτου παιδιού, συχνά τονίζεται η έννοια του μεγάλου αδελφού (τώρα εσύ μεγάλωσες, τώρα εσύ θα είσαι ο μεγάλος/η) πολλές φορές άσχετα από την μικρή ηλικία του. Στα μάτια των παιδιών αυτό μπορεί να αποτελεί μία απώλεια, το τέλος της παιδικότητας. Αφού άλλος θα είναι ο μικρός, άλλος θα απολαμβάνει τα χάδια, την φροντίδα, την αγάπη, τα παιχνίδια κ.τ.λ.
- Το παιδί αισθάνεται την διαφορετική στάση των γονιών. Ο γονεϊκός ρόλος χαρακτηρίζεται από μια δυναμικότητα και αυτό κάνει τους γονείς να αλλάζουν και να διαφοροποιούν τις στάσεις τους προς τα παιδιά τους.
Αισθάνεται – διαισθάνεται τις συγκρίσεις που γίνονται όσον αφορά στις συμπεριφορές, τα χαρακτηριστικά, τα ταλέντα και τις ιδιαιτερότητες.
Πως μπορούμε να αντιμετωπίσουμε τις δυσάρεστες επιπτώσεις της ζήλειας;
Είναι απαραίτητο οι γονείς αλλά και γενικότερα τα σημαντικά πρόσωπα στην ζωή των παιδιών, καταρχήν να μην αγχώνονται και να μην μεταδίδουν προκαταβολικά τις ανησυχίες τους για τις ζήλειες που ενδέχεται να βιώσουν τα αδέλφια και ποτέ να μην τα συγκρίνουν μεταξύ τους.
Είναι σημαντικό οι απαραίτητες αλλαγές (δωμάτιο, κρεβάτι, έναρξη σχολείου) να μην συνδέονται με την γέννηση του μωρού αλλά με την ίδια την αναπτυξιακή φάση του παιδιού. Το ότι μεγαλώνεις λοιπόν έχει ως αποτέλεσμα να «κερδίσεις» ένα άλλο κρεβάτι ή την δυνατότητα να πηγαίνεις σχολείο και ούτω καθεξής. Η έννοια του «μεγάλου αδελφού/ής» πρέπει να σημασιοδοτείται θετικά, με προνόμια, δικαιώματα, ευθύνες, θετικές εξελίξεις όπου όμως σε καμιά περίπτωση δεν θα κινδυνεύει να χάσει την φροντίδα, την αγάπη και την τρυφερότητα, «θα σ’ αγαπώ πάντα είτε είσαι μικρός είτε μεγάλος».
H μετάβαση από μοναχοπαίδι σε πρωτότοκο παιδί είναι μια σημαντική αλλαγή και για το ίδιο το παιδί αλλά και για την οικογένεια. Είναι προτιμότερο στις αρχές (όσο αυτό είναι δυνατόν) να μην γίνουν πολλές αλλαγές, μετακινήσεις ή απομακρύνσεις σε παππούδες και γιαγιάδες. Είναι σημαντικό η οικογένεια ενωμένη να βρεις τρόπους αντιμετώπισης των δυσκολιών αλλά και τρόπους διασκέδασης και χαλάρωσης.
Η ζήλεια βέβαια ως συναίσθημα δεν αποτελεί προνόμιο του πρώτου παιδιού. Μπορεί να παρουσιαστεί σε όλα τα παιδιά ανεξαρτήτου σειράς γέννησης καθώς όπως είπαμε αποτελεί ένα φυσιολογικό συναίσθημα όπως όλα τα άλλα. Δεν αρκεί λοιπόν να ληφθούν κάποια προληπτικά μέτρα σε σχέση με την γέννηση του δεύτερου παιδιού.
Είναι εξίσου βασικό οι γονείς να απενοχοποιήσουν το συναίσθημα της ζήλειας, να μιλήσουν ανοιχτά στα παιδιά τους γι’ αυτό, όχι ως κάτι κακό που δεν πρέπει να το νιώθουν αλλά ως κάτι δυσάρεστο που πρέπει να βρουν λειτουργικούς τρόπους να το αντιμετωπίσουν .
Μ’ αυτό τον τρόπο ξεκινά η συναισθηματική εκπαίδευση των παιδιών. Τα παιδιά χρειάζεται να καταλάβουν την έννοια της ζήλειας ως συναίσθημα και την έννοια του αποτελέσματος ως συμπεριφορά. Π.χ. δεν θέλω ο αδελφός μου να παίζει με τα παιχνίδια μου, να περνά καλά, να τον παίρνει η μαμά αγκαλιά κ.α. δηλαδή ζηλεύω (συναίσθημα) και γι’ αυτό τον χτυπώ, τον βρίζω, του φέρομαι άσχημα, κλαίω, γκρινιάζω κ.α. δηλαδή δείχνω, εκφράζω, αντιμετωπίζω το συναίσθημα μου με αυτές τις συμπεριφορές (αποτέλεσμα). Πρέπει τα παιδιά να μάθουν να διαχωρίζουν το συναίσθημα από την συμπεριφορά και να κατανοήσουν ότι ενώ το πρώτο είναι ανεξέλεγκτο ως προς την εμφάνιση του (οπότε δεν επιδέχεται εκπαίδευσης), το δεύτερο είναι αποτέλεσμα επιλογής και απόφασης (και επομένως απαιτείται εκπαίδευση).
Χρειάζεται λοιπόν να πλαισιωθούν οι δυνατότητες έκφρασης του συναισθήματος της ζήλειας μέσα από συγκεκριμένες συμπεριφορές, με συγκεκριμένα, ξεκάθαρα και άμεσα όρια. Η οριοθέτηση των συμπεριφορών είναι απαραίτητη προϋπόθεση της προστασίας του παιδιού από τις ενδεχόμενες καταστροφικές συνέπειες του συναισθήματος της ζήλειας.
Η οριοθέτηση της συμπεριφορά αποτελεί μια δύσκολη διαδικασία και γι’ αυτό απαιτείται επιμονή, υπομονή, σταθερότητα και κλίμα υποστήριξης και όχι επικριτική και επιθετική τιμωρία. Όταν ένα παιδί δεν ακολουθεί τα όρια που του έχουμε θέσει σε σχέση με την έκφραση της ζήλειας του και παρασύρεται, χάνοντας κάθε έλεγχο, σημαίνει πως βασανίζεται από την ανασφάλεια της αίσθησης ότι δεν είναι πλέον αγαπητός – «εκλεκτός» της μαμά και του μπαμπά ή άλλων σημαντικών προσώπων. Αν δεχθεί εκείνη την στιγμή μια τιμωρία με άσχημο τρόπο (φωνές, ξύλο, προσβολές) τότε ουσιαστικά θα ενισχυθεί η αρχική του αίσθηση ότι δεν τον αγαπούν και επομένως θα ανατροφοδοτηθεί το συναίσθημα της ζήλειας. Ο φαύλος κύκλος μπορεί να διαιωνίζεται, εγκλωβίζοντας όλα τα μέλη της οικογένειας. «Δεν με αγαπάτε. Αγαπάτε μόνο τον αδελφό μου. Ζηλεύω, θυμώνω μαζί του, δεν τον θέλω, δεν τον αγαπώ, χάνω τον έλεγχο και τον χτυπώ. Θυμώνετε μαζί μου και με χτυπάτε, άρα έχω δίκαιο ότι δε μ’ αγαπάτε……κ.ο.κ».
Είναι λοιπόν σημαντικό να αποφεύγουν οι γονείς να ταυτοποιούν τα παιδιά ως θύτης (ο κακός που χτυπά) και θύμα (ο καημένος που τον χτυπούν). Προσδίδοντας αυτές τις ταυτότητες κινδυνεύουν να καθορίσουν και τον μετέπειτα ρόλο τους στις σχέσεις που θα αναπτύσσουν αλλά και στην διαμόρφωση της προσωπικότητας τους. Και τα δύο παιδιά αξίζουν μια αγκαλιά (κυριολεκτικά) και μια ενίσχυση. Αυτός που χτυπά γιατί δεν κατάφερε να ελέγξει την ζήλεια του και παρασύρθηκε σε συμπεριφορές ανεπίτρεπτες και αυτός που δέχθηκε το ξύλο γιατί δεν κατάφερε να προστατέψει τον εαυτό του με ότι αυτό μπορεί να σημαίνει.
Τα παιδιά που βασανίζονται από συναισθήματα ζήλειας, χρειάζονται γονείς που να μπορούν να διατηρήσουν τον έλεγχο των δικών τους συναισθημάτων και με υπομονή να τους εκπαιδεύσουν σε άλλες πρότυπες συμπεριφορές. Επειδή όμως και οι γονείς είναι άνθρωποι (και μάλιστα υπερφορτωμένοι) είναι φυσικό αυτό να μην είναι πάντα εφικτό. Το βασικό δεν είναι να αποζητά κανείς την τελειότητα (που είναι και ανέφικτη!) αλλά την επίγνωση και την προσπάθεια. Όταν οι γονείς αναγνωρίζουν πως η οικογένεια τους ταλαιπωρείται από την ζήλεια και η κατάσταση δεν βελτιώνεται με το πέρασμα του χρόνου, δεν θα πρέπει να διστάσουν να αναζητήσουν την στήριξη και συμβουλευτική ενός ψυχολόγου που ειδικεύεται σε θέματα οικογενειακής συμβουλευτικής.
Ιδανικός δεν είναι ο γονιός που σε όλα είναι τέλειος. Ιδανικός είναι ο γονιός που αναγνωρίζει τις αδυναμίες του, τα λάθη του, τα αναλαμβάνει και προσπαθεί να τα βελτιώσει.
Μαρία Κυριακίδου, Ψυχολόγος.