Όσο πιο μικρά είναι τα παιδιά, τόσο πιο δύσκολο τους είναι να συνειδητοποιήσουν και να διαχειριστούν τους λόγους και τους σκοπούς της αρνητικής συμπεριφοράς τους. Το ίδιο συμβαίνει βέβαια και με τους οικείους τους. Μπορούμε να ξεκινήσουμε την προσέγγιση του θέματος αποδεχόμενοι πως ένα παιδί που φέρεται άσχημα είναι ένα παιδί που βρίσκεται σε δύσκολη θέση και που νιώθει αποθαρρημένο να ακολουθήσει οποιαδήποτε ενεργητική και θετική συμπεριφορά. Με άλλα λόγια αισθάνεται ότι μόνο «με κακίες» μπορεί να επιβιώσει και να βρει την όποια θέση του στην όποια ομάδα (οικογένεια, φίλοι, σχολείο κ.α). Επομένως η ύπαρξη της αρνητικής συμπεριφοράς εξυπηρετεί κάποιον σκοπό, έχει κάποιον στόχο. Αυτό είναι σημαντικό να το έχουμε κατά νου ως γονείς, γιατί θα μας προστατέψει από τους ανώφελους και περιττούς πειρασμούς της αντιπαλότητας, της εχθρότητας, της αντεκδίκησης και θα μας βοηθήσει στην κατανόηση των στόχων του παιδιού. Γιατί λοιπόν ένα παιδί μπορεί να φέρεται άσχημα (να βρίζει, να χτυπά, να προσβάλει, να είναι ανυπάκουο, να αδιαφορεί, να είναι παθητικό…) και ποιος ο στόχος του; Ο γονιός μπορεί να βρει την απάντηση στην παραπάνω ερώτηση προσέχοντας και κατανοώντας τα δικά του συναισθήματα και τις αντιδράσεις του απέναντι στην συμπεριφορά του παιδιού καθώς και τις αντιδράσεις του παιδιού στις δικές του διορθωτικές προσπάθειες. Τα παιδιά φέρονται άσχημα κυρίως για τέσσερις βασικούς λόγους:
1. Για να τραβήξουν την προσοχή
2. Για να επιδείξουν και να επιβάλουν την δύναμή τους.
3. Για λόγους εκδίκησης
4. Για να επιδείξουν και να αποδείξουν την ανικανότητα τους. Στην πρώτη περίπτωση έχει καθιερωθεί στο παιδί, η λανθασμένη αντίληψη πως ανήκει κάπου μόνο όταν το προσέχουν ή όταν το υπηρετούν. Η κατάσταση αυτή συνήθως βιώνεται από τους γονείς ως ενόχληση και η συνήθης αντίδραση είναι να μπουν στην διαδικασία να συνετίσουν, να υπενθυμίσουν «το σωστό» , να ασχοληθούν και να παρέμβουν άλλοτε ήρεμα και υπομονετικά («με το καλό») και άλλοτε έντονα και επιθετικά («με το κακό»). Τότε συνήθως το παιδί σταματά να αντιδρά αρνητικά, δείχνει να ανταποκρίνεται, αργότερα βέβαια ξαναεμφανίζει τις ίδιες συμπεριφορές επιδιώκοντας και πάλι την πολυπόθητη προσοχή. Τι μπορούν εναλλακτικά να κάνουν οι γονείς; Να εστιάζουν στην θετική συμπεριφορά του παιδιού κάθε στιγμή και κυρίως όταν δεν το περιμένει. Να ενισχύουν και να προσφέρουν απλόχερα την προσοχή τους σε στιγμές που το παιδί λειτουργεί θετικά. Να αγνοούν και να μην ασχολούνται, όσο περισσότερο μπορούν, με τις αρνητικές συμπεριφορές. Να προτείνουν και να καθοδηγούν σε δραστηριότητες που βγάζουν θετικά στοιχεία του παιδιού και να ξεκαθαρίσουν, ενισχύσουν τα όρια και τους κανόνες της οικογένειας. Έχοντας επίγνωση πόσο δύσκολο είναι αυτό με ένα μικρό παιδί στην καθημερινότητα, αποτελεί σημαντική πηγή δύναμης η επίγνωση πως η διαφορά στην συμπεριφορά ενός παιδιού, προκύπτει από την διαφορά της συμπεριφοράς του γονιού και μ’ αυτήν την έννοια αξίζει τον κόπο να ταλαιπωρηθεί κανείς για να πετύχει έναν τόσο σημαντικό σκοπό. Φυσικά είναι απαραίτητο στην προσπάθεια αυτή να υπάρχουν «βοηθοί», άνθρωποι που συμπαραστέκονται, βοηθούν και ενισχύουν τον γονιό να συνεχίζει με διάθεση, αισιοδοξία και ελπίδα. Στην δεύτερη περίπτωση που το παιδί αποσκοπεί στην επιβολή της δύναμης του, έχει επικρατήσει η λανθασμένη αντίληψη πως για να ανήκει κάπου θα πρέπει να κυριαρχεί και να ελέγχει. Μόνο έτσι αισθάνεται ότι μπορεί να γίνει αποδεκτός. Αυτή η κατάσταση βέβαια προκαλεί στους γύρω του έντονα συναισθήματα θυμού, προσβολής και αίσθησης απειλής του κύρους και της θέσης. Οι γονείς αισθάνονται έντονη την ανάγκη να καθυποτάξουν «τον μικρό επαναστάτη». Η αντίδραση τους συνήθως φέρνει ακόμη μεγαλύτερη αντίδραση από το παιδί γεγονός που αποκαλύπτει και τον αρχικό σκοπό της συμπεριφοράς του που είναι η επίδειξη δύναμης. Υπάρχει επίσης περίπτωση να συμμορφωθεί επιφανειακά, δηλαδή να δείξει ότι υποχωρεί αλλά απλά να αναδιοργανώνεται για την επόμενη στιγμή αντίδρασης! Στην περίπτωση αυτή το καλύτερο που μπορούν να κάνουν οι γονείς είναι να μην μπαίνουν στην διαδικασία της μάχης. Ο πόλεμος θα φέρει κι άλλον πόλεμο όπως η βία φέρνει βία. Αποχωρώ από την μάχη σημαίνει πως προσφέρω αυτό που χρειάζεται το παιδί, αναγνώριση της δύναμής του, αλλά με θετικούς τρόπους. Τον ανακηρύσσω συνεργάτη και βοηθό σε πράγματα που μπορεί να ανταπεξέλθει. Αναγνωρίζω την δύναμη του και της δίνω χώρο να φανεί. Δείχνοντας σεβασμό και αναγνώριση στην δύναμη του, δημιουργώντας μια σχέση ασφάλειας και εμπιστοσύνης, αποκτά ο γονιός την δυνατότητα και ικανότητα μαζί, να διαχειρίζεται και να καθοδηγεί την δύναμη αυτή με θετικό τρόπο. Στην τρίτη περίπτωση το παιδί φέρεται αρνητικά για λόγους εκδίκησης. Έχει επικρατήσει μέσα του η λανθασμένη αντίληψη πως δεν μπορεί να γίνει αγαπητό και έτσι αφού τον πληγώνουν πρέπει κι αυτός να τους πληγώνει. Λειτουργεί λοιπόν η εκδίκηση ως μια διαδικασία επιβίωσης και εκτόνωσης της αφόρητης συναισθηματικής έντασης από την αίσθηση έλλειψης αγάπης και αναγνώρισης. Συνήθως οι γονείς νιώθουν πληγωμένοι, θυμωμένοι, απογοητευμένοι και μηχανικά αντιδρούν εκδικητικά. Προσπαθώντας δηλαδή να αντιμετωπίσουν την εκδικητικότητα του παιδιού τους αντιδρούν με το ίδιο νόμισμα. Τα παιδιά συνήθως εντείνουν τότε την αρνητική συμπεριφορά τους ή καταφεύγουν σε κάποια άλλη εξίσου αρνητική. Στην περίπτωση αυτή ο γονιός μπορεί να αυτοπροστατευτεί από τα δικά του αρνητικά συναισθήματα αναλογιζόμενος πως ουσιαστικά απέναντι του δεν έχει ένα «κακό» παιδί που θέλει το κακό του αλλά ένα πληγωμένο παιδί που δεν ξέρει πως αλλιώς να διεκδικήσει την αγάπη του. Η σκέψη αυτή μπορεί να απεγκλωβίσει από τα έντονα συναισθήματα θυμού που είναι φυσικό να νιώθει κανείς βιώνοντας τόσο αρνητικές αντιδράσεις. Είναι σημαντικό ο γονιός να αποφύγει να νιώσει πληγωμένος γιατί έτσι θα αποφύγει τις επιβλαβείς και μάταιες τιμωρίες και πράξεις αντεκδίκησης. Το παιδί χρειάζεται ένα κλίμα εμπιστοσύνης και μια σχέση αγάπης που θα το πείσει ότι είναι αγαπητό. Απέναντι λοιπόν στις αρνητικές συμπεριφορές του που έχουν σκοπό την εκδίκηση, αντιπαραθέστε νοιάξιμο, αγάπη, φροντίδα και ενδιαφέρον. Μην γίνεστε εχθροί! Μην αντιμετωπίζετε το παιδί σαν έναν οποιονδήποτε άνθρωπο! Η συμπεριφορά του θα αλλάξει με την δική σας υπέρβαση. Στην τέταρτη περίπτωση η αρνητική συμπεριφορά του παιδιού στοχεύει στην επίδειξη της ανικανότητας του. Το παιδί έχει πεισθεί πως είναι ανίκανος και πως ο μόνος τρόπος να ανήκει κάπου είναι να πείθει και τους άλλους να μην περιμένουν τίποτα απ’ αυτόν. Οι γονείς μπροστά σ’ αυτήν την κατάσταση συνήθως νιώθουν απελπισία, απογοήτευση και ουσιαστικά «καταθέτουν τα όπλα». Το παιδί ό,τι κι αν γίνει αντιδρά παθητικά ή δεν αντιδρά καθόλου. Δεν υπάρχει σημείο βελτίωσης. Και σ’ αυτήν την περίπτωση οι γονείς χρειάζεται να υπερβούν τον εαυτό τους και τα συναισθήματα τους. Είναι απαραίτητο να μην «καταθέσουν τα όπλα» και να μην πάψουν ποτέ να πιστεύουν και να ενθαρρύνουν το παιδί. Αυτό θα το πετύχουν με το να μένουν συγκεντρωμένοι στα αποθέματα του παιδιού και όχι στις ελλείψεις. Ενίσχυση και επιβράβευση κάθε τι θετικού μαζί με άνευ όρων αγάπη και πίστη, αποτελούν «το φάρμακο» και σ’ αυτήν την περίπτωση. Γενικά θα λέγαμε πως αν θέλουμε η οικογένεια μας να λειτουργεί με δημοκρατικότητα, με χαρά και με αγάπη, χρειάζεται συνεχώς να «θρέφουμε» τις σχέσεις μας με θετικά συναισθήματα. Γονείς και παιδιά δεν είναι ίσοι, μπορούν όμως να έχουν ίση αξία και σεβασμό. Μικροί και μεγάλοι χρειάζεται να ζουν και να λειτουργούν σε ένα περιβάλλον με ισοτιμία και αμοιβαίο σεβασμό όπου η δημοκρατικότητα αναδεικνύεται από την δυνατότητα των επιλογών, από τους κανόνες και τα όρια και από την αγάπη. …και ας μην ξεχνάμε! Ό,τι προβλήματα κι αν υπάρχουν πάντα είναι καλό να υπάρχει και χρόνος για διασκέδαση, για χαρά, για επαφή – επικοινωνία και για φροντίδα. Η καλύτερη ενθάρρυνση στα δύσκολα είναι η αίσθηση αγάπης, πίστης και ελπίδας!
Παραπομπή: Δρ. Ντον Ντινκμέγιερ – Δρ. Γκάρι Μακ –Κέι. Σχολείο για γονείς.
Μαρία Κυριακίδου, Ψυχολόγος.