Ηοικογένεια αποτελεί ένα πολύπλοκο σύστημα ανθρώπινων σχέσεων. Δεν θα μπορούσε να χαρακτηριστεί μόνο ως το άθροισμα των ανθρώπων που την αποτελούν. Είναι περισσότερο, το αποτέλεσμα της δυναμικής συσχέτισης και επικοινωνίας των ανθρώπων που την απαρτίζουν. Η χρήση της μεθοδολογίας του γενεογράμματος* 1 έχει δείξει πως οι ευρύτερες συγγενικές οικογένειες , έχουν την τάση να επαναλαμβάνονται σε επίπεδο συμπεριφορών, σχημάτων σχέσεων, καταστάσεων, αποφάσεων ζωής, κρίσιμων γεγονότων, ασθενειών κα. Μοιάζει να μεταφέρεται μία «κληρονομικότητα» από γενιά σε γενιά που δεν οφείλεται όμως μόνο σε γενετικούς παράγοντες αλλά και σε ψυχολογικούς και κοινωνικούς. Ας δούμε μερικά παραδείγματα επωνύμων οικογενειών με σκοπό να γίνουν καλύτερα αντιληπτά τα παραπάνω.
Ο Ευγένιος Ο’Νιλ προέρχονταν από μια οικογένεια όπου διαγενεολογικά βρέθηκε να υπάρχει μια σχέση αποξένωσης μεταξύ πατεράδων και γιών. Ο ίδιος και τα αδέλφια του κατηγορούσαν τον πατέρα τους ως απόμακρο και αποστασιοποιημένο. Στην δική του οικογένεια που δημιούργησε διαδοχικά με τρεις γάμους, ο ίδιος ήταν ιδιαίτερα απόμακρος με τα παιδιά του και είχε μια σχέση αποξένωσης. Πέρα λοιπόν από τις προθέσεις του, επί της ουσίας, επανέλαβε ένα σχήμα σχέσης που είχε βιώσει. (*2). Αυτή όμως δεν είναι η μόνη επανάληψη που παρατηρείται σ’ αυτήν την οικογένεια. Υπάρχει και μία άλλη πιο καταστροφική αυτή της κατάχρησης ουσιών και της εξάρτησης από το αλκοόλ.( *3 ) Ο πατέρας του Ευγένιου ήταν αλκοολικός, η μητέρα του τοξικομανής (μορφίνη), ο μεγαλύτερος αδελφός του πέθανε από το αλκοόλ, ο πρώτος του γιος ήταν αλκοολικός και αυτοκτόνησε, ο δεύτερος ήταν επίσης εξαρτημένος από το αλκοόλ και την ηρωίνη και το προτελευταίο του παιδί η Ούνα δεν είχε μεν κάποια εξάρτηση από αλκοόλ και ναρκωτικά, παντρεύτηκε όμως τον κατά 34 χρόνια μεγαλύτερο της, Τσάρλι Τσάπλιν! Φαίνεται πως υπάρχει μια «κληρονομικά μεταδιδόμενη» πρακτική στους ανθρώπους αυτής της οικογένειας, σύμφωνα με την οποία τα ακάλυπτα συναισθηματικά κενά βρίσκουν διέξοδο μέσω της εξάρτησης. Ότι δεν μπορεί να επικοινωνηθεί, ότι δεν μπορεί να ανακουφιστεί, καλύπτεται ή καλύτερα ψευτοκαλύπτεται από την χρήση ουσιών. Ο Ευγένιος δεν κατάφερε να λειτουργήσει μέσα από έναν διαφορετικό ρόλο πατέρα. Επανέλαβε αυτόν τον ρόλο που είχε γνωρίσει από τον πατέρα του ως παιδί. Γιατί τελικά δεν είναι αυτονόητο ότι θα λειτουργήσει κανείς διαφορετικά επειδή το θέλει. Αυτό δεν είναι αρκετό. Χρειάζεται να ξέρει και πώς να το κάνει. Μέσα από την τέχνη του ο Ο’Νιλ έχει καταγράψει την απίστευτη οικογενειακή του τραγωδία και έχει προσπαθήσει να την ξορκίσει. Στο «Μακρύ ταξίδι της μέρας μέσα στην νύχτα» βάζει την Μέρι(μητέρα του) να απαντά στον Τάιρον(πατέρα του) όταν αυτός την παροτρύνει να μην ανασκαλεύει το παρελθόν, «πως μπορώ; Το παρελθόν είναι το παρόν, έτσι δεν είναι; Είναι και το μέλλον επίσης. Προσπαθούμε όλοι να το αποφύγουμε λέγοντας ψέματα, αλλά η ζωή δεν μας αφήνει»!
Παρομοίως στην Οικογένεια Ρούσβελτ συναντούμε την Έλινορ Ρ., σύζυγο του Φράνκλιν Ρ., να έχει μια έντονα αρνητική και συγκρουσιακή σχέση με την κόρη της όπως και η ίδια είχε με την μητέρα της. Υπήρξε ιδιαιτέρα αυστηρή μαζί της ενώ με τους γιούς της διατηρούσε ένα άλλο κλίμα σχέσης που χαρακτηρίζονταν από κατανόηση και ανοχή όμοια μ’ αυτήν που επέδειχνε στον αλκοολικό πατέρα της. Η Άννα Ρ., η κόρη της Έλινορ, περιέγραφε την σχέση που είχε με την μητέρα της , ακριβώς με τον ίδιο τρόπο που περιέγραφε και η Έλινορ την δική της σχέση με την μητέρα της. Ο ρόλος της μητέρας δυστυχώς είχε επιφορτιστεί να κουβαλά πάντα τα χαρακτηριστικά της αυστηρότητας, της σκληρότητας, της υπευθυνότητας και της επίμονης, άκαμπτης στάσης που αντέχει τις συγκρούσεις. Το πρότυπο αυτό είχε ζήσει η Έλινορ με την μητέρα της και αυτό είχε υιοθετήσει στην σχέση της με την κόρη της. Αντίθετα ο ρόλος του πατέρα είχε επιφορτιστεί με λιγότερες ευθύνες, με χαλαρότητα, με στωικότητα, με αδυναμία. Έτσι είχε ζήσει η Έλινορ τον ρόλο του πατέρα και αυτό το πρώτο ανδρικό πρότυπο είχε καθορίσει και τον τρόπο σχετίζεσθε που είχε καθιερώσει με τους άντρες της ζωής της (σύζυγο και γιούς). Είχε μάθει να λειτουργεί απέναντι στους άνδρες με ανεκτικότητα, υπομονή και με χαμηλές απαιτήσεις. Αντίθετα ο Φράνκλιν Ρ. κατάφερε να έχει στενή σχέση με την κόρη του όπως είχε και με την μητέρα του και τελείως ουδέτερη με τα αγόρια του όπως και ο ίδιος με τον πατέρα του τον οποίο έχασε και πολύ νωρίς όταν ήταν 8 χρονών. Στα δικά του αποθέματα από την εμπειρία του με τους γονείς του, υπήρχε η αντίληψη ότι καταρχήν οι άντρες μεταξύ τους δεν λένε πολλά – πολλά, ούτε έχουν ανάγκη από εκδηλώσεις αγάπης και τρυφερότητας, αντίθετα η ιδιαίτερα στενή του σχέση με την μητέρα του, τον απελευθέρωσε σε σχέση με την κόρη του και του επέτρεψε να αναπτύξει μια στενή σχέση αγάπης και φροντίδας όπως αυτήν που είχε ο ίδιος βιώσει από την μητέρα του.
Οι επαναλήψεις βέβαια δεν συντελούνται στο κενό. Επηρεάζονται από τον χώρο και τον χρόνο αλλά και τα κρίσιμα συμβάντα που μπορεί να συμβαίνουν είτε στην ιστορία της οικογένειας είτε στα γενικότερα ιστορικά δρώμενα της εποχής όπως πόλεμοι, καταστροφές, μετανάστευση, οικονομική κρίση, ασθένειες κ.α. Υπ’ αυτήν την έννοια ο τωρινός νέος που αποφασίζει να γίνει εθελοντής στην χώρες του τρίτου κόσμου και φεύγει χωρίς δεύτερη σκέψη για τα όσα αφήνει πίσω, ή ο νέος που ζει τυχοδιωκτικά χωρίς να ανησυχεί για το μέλλον του, «κουβαλά» κάτι από έναν παππού της οικογενειακής του ιστορίας που έφυγε στην Αμερική για μια καλύτερη ζωή χωρίς να φοβηθεί το άγνωστο, ή μία γιαγιά που ανέβηκε στο βουνό να πολεμήσει. Καθένας κάτω από την πίεση κάποιων προσωπικών αναγκών (διαφορετικών βέβαια), τόλμησε ένα βήμα προς το άγνωστο χωρίς να φοβηθεί. Φυσικά το περιεχόμενο διαφέρει (επηρεασμένο από τα δεδομένα χαρακτηριστικά της εποχής), το πρότυπο συμπεριφοράς και αντίδρασης είναι όμως το ίδιο. Είναι αυτό που πολύ εύστοχα λέει η λαϊκή παροιμία το « μήλο κάτω από την μηλιά θα πέσει»!
Μια άλλη πολύ σημαντική και κάποιες φορές καταστροφική «κληρονομιά» από οικογένεια σε οικογένεια, είναι τα τρίγωνα σχέσεων. Οι σχέσεις δηλαδή που αναπτύσσονται μεταξύ δύο ή και περισσοτέρων ανθρώπων που δεν οργανώνονται, δεν καθορίζονται ούτε και λειτουργούν με αναφορά στους ίδιους αλλά σε κάποιους άλλους του ευρύτερου συστήματος. Δύο άνθρωποι φέρνουν έναν τρίτο στη σχέση τους, δηλαδή τριγωνίζουν. Μπορεί οι δύο να συμμαχούν για να βοηθήσουν κάποιον τρίτο (θύμα), ή να συμμαχούν για να τον αντιμετωπίσουν (κακό – διώκτη). Αυτό συνήθως αποσκοπεί λειτουργικά στο να μειωθούν οι δυσκολίες στην αρχική δυάδα. Κάποιες φορές μάλιστα η δυάδα προσπαθεί να καθιερώσει την σχέση και να παρακάμψει τις μεταξύ τους δυσκολίες, αλλαγές, προβλήματα ή και συγκρούσεις, με παραπομπές και αναφορές σ’ έναν τρίτο.
Η πεθερά, για παράδειγμα, μπορεί να κρατά αρνητική στάση έναντι της νύφης όχι γιατί γίνεται μια προσπάθεια ανάπτυξης σχέσης μεταξύ τους που δεν αποδίδει και αυτό προκαλεί ένταση και δυσφορία, αλλά γιατί η νύφη είναι το πρόσωπο που έχει «απομακρύνει» τον γιο της από κοντά της και έχει επηρεάσει την σχέση της μαζί του(κατά την αντίληψη της). Αναπτύσσεται λοιπόν ένα τρίγωνο σχέσεων όπου οι ρόλοι θύματος , διώκτη και σωτήρα εναλλάσσονται ανάμεσα τους με μεγάλες εντάσεις . Αντί λοιπόν να αντιμετωπίσει το μεγάλο μεταβατικό και αναπόφευκτο στάδιο του γιού της (ότι μεγάλωσε και θα κάνει την δική του οικογένεια, πέρα από την ίδια), αντί να συμφιλιωθεί με τα φυσιολογικά συναισθήματα θλίψης, απογοήτευσης , μοναξιάς που συνοδεύουν την αυτονόμηση των παιδιών(υπάρχει και ο όρος της «άδειας φωλιά» όταν μεγαλώνουν και φεύγουν τα παιδιά), αντί να επαναπροσδιορίσει την σχέση της μαζί του, άλλωστε πάντα θα είναι η μητέρα του, ο τρόπος και τα χαρακτηριστικά της σχέσης απλώς αναπροσαρμόζονται με το πέρασμα του χρόνου, διοχετεύει όλα αυτά που αφορούν την σχέση της με τον γιο της σ’ ένα τρίτο πρόσωπο ενώ η ουσιαστική πηγή των θεμάτων της δεν αφορά αυτήν την σχέση αλλά την σχέση της με τον γιο. Όμοια το ζευγάρι μπορεί να αναλώνεται σε καυγάδες γι’ αυτήν και τον ρόλο που παίζει στην οικογένεια τους, αποφεύγοντας επί της ουσίας να αντιμετωπίσουν τις διαφωνίες που προκύπτουν από την προσωπική τους σχέση. Εκτονώνουν την ένταση της σχέσης τους, χρησιμοποιώντας την σχέση τους με ένα τρίτο άτομο.
Τα παιδιά επίσης δυστυχώς καλούνται πολύ συχνά να παίξουν σε τέτοια τρίγωνα σχέσεων. Ένα ζευγάρι που αντιμετωπίζει έντονες συγκρούσεις , μπορεί να τις μετατοπίζει στην ανατροφή των παιδιών και εν τέλει να φαίνεται ότι μαλώνουν για το «καλό» των παιδιών αλλά επί της ουσίας να μαλώνουν γιατί υπάρχουν άλυτες μεταξύ τους συγκρούσεις. Τα παιδιά απλώς ασυνείδητα αναλαμβάνουν ένα ρόλο(συχνά του «κακού» , «προβληματικού» παιδιού) που «βοηθά» στη εκτόνωση του οικογενειακού συστήματος και αποτρέπει μια ενδεχόμενη κρίση στο ζευγάρι. Η υπερβολική προσοχή και ενασχόληση με τα παιδιά «σώζει» τον γάμο τους που σε άλλη περίπτωση θα έμπαινε στο επίκεντρο της προσοχής τους με ότι αυτό θα σήμαινε για την σχέση τους. Σε άλλες περιπτώσεις (χωρισμού, συζυγικών συγκρούσεων), τα παιδιά «καλούνται» (τις περισσότερες φορές, χωρίς την ενσυνείδητη πρόθεση των γονιών) να πάρουν την πλευρά του ενός γονιού – θύμα έναντι του άλλου γονιού, του διώκτη – κακού. Αναλαμβάνουν έναν ρόλο συμμάχου – σωτήρα που στην πορεία θα είναι ιδιαίτερα επιβαρυντικός και στον ρόλο τους ως παιδιά μιας οικογένειας αλλά και μετέπειτα στον ρόλο τους ως σύζυγοι και γονείς.
Όσοι έχουν εμπειρίες τέτοιων τριγώνων σχέσεων όπου ο καθένας «σώζει», «γίνεται θύμα», «διώκει» – κατηγορεί, όχι κατά την προσπάθεια ανάληψης ευθύνης μιας δικής του σχέσης , αλλά κατά την μετάθεση των προβλημάτων αυτής της σχέσης σε άλλους ανθρώπους και σε άλλες σχέσεις, έχουν την τάση να μεταφέρουν την εμπειρία τους και να οργανώνουν και την νέα τους οικογένεια μ’ αυτόν τον τρόπο, ακόμη και όταν τους είναι ξεκάθαρο ότι δεν θέλουν να επαναλάβουν τα λάθη που έχουν εντοπίσει στην προηγούμενη γενιά. «Δεν θα γίνω σαν την μάνα μου που με καταδυνάστευε και έλεγχε κάθε μου βήμα. Δεν θα έχω μια σχέση τυπική με τον άντρα μου. Θα τα συζητάμε όλα και θα βρίσκουμε μια λύση. Δεν θα χρησιμοποιώ τα παιδιά επειδή δεν έχω κάτι άλλο να ασχοληθώ…» Λόγια που συχνά ακούγονται και που λέγονται με μεγάλη ειλικρίνεια. Απέχουν όμως από το να γίνουν πραγματικότητα όταν δεν δοθεί η κατάλληλη προσοχή, προσπάθεια και ενέργεια στο να εντοπιστεί και να βρεθεί και ένας τρόπος να αλλάξουν οι επαναλαμβανόμενες «κληρονομιές» που βρίσκουν πάντα έναν εύκολo δρόμο με φυσικότητα να εμφανιστούν.
Γιατί τελικά ο καθένας δημιουργεί σχέσεις και οικογένειες με βάση τα όσα έχει ζήσει, τα όσα έχει αντιληφθεί και εν τέλει με βάση τα όσα έχει μάθει. Η αλλαγή μπορεί να χτιστεί με διαδικασίες διερεύνησης, αυτογνωσίας και προσωπικής ανάπτυξης. Ευτυχώς ο άνθρωπος έχει αποδείξει ότι μπορεί να επιλέγει ότι κάθε φορά του είναι χρήσιμο και αναγκαίο!
Μαρία Κυριακίδου, Ψυχολόγος .
*1 Είναι ένα εργαλείο καταγραφής και αξιολόγησης της οικογένειας. Η όλη μεθοδολογία βασίζεται στην συστημική προσέγγιση της οικογενειακής θεραπείας.
*2 Παραπομπή στη σελ.134 του βιβλίου της Μόνικα Μακ Γκολντρικ και του Ράντι Γκέρσον, Το γενεόγραμμα, εκδόσεις Κέδρος.
*3 παραπομπή στη ΣΕΛ.129 του βιβλίου της Μόνικα Μακ Γκολντρικ και του Ράντι Γκέρσον, Το γενεόγραμμα, εκδόσεις Κέδρος.