H ανάπτυξη της συναισθηματικής νοημοσύνης διασφαλίζει την απόκτηση ενός ικανοποιητικού επιπέδου αυτογνωσίας μας, την ικανότητα δηλαδή να παρατηρούμε και να αναγνωρίζουμε τα συναισθήματα, τις σκέψεις και τον εαυτό … Κατόπιν να τα διαχειριζόμαστε, να συνειδητοποιούμε τα “κρυφά δεδομένα” πίσω από το κάθε συναίσθημα και να βρίσκουμε τρόπο για τον έλεγχο των φόβων, του θυμού και της θλίψης μας. Τέλος, να έχουμε την ευελιξία να αλλάζουμε το συναίσθημα προκειμένου να εξυπηρετήσει το σκοπό μας, μετατρέποντας, για παράδειγμα, την απογοήτευση σε πείσμα, το θυμό σε κίνητρο για επιτυχία, τον φόβο σε περιέργεια για το νέο.
«Πρόκειται για μια μορφή κοινωνικής νοημοσύνης που περιλαμβάνει την ικανότητα αναγνώρισης των δικών μας συναισθημάτων και των συναισθημάτων των άλλων, διάκρισης μεταξύ των συναισθημάτων και χρήσης της πληροφορίας (που απορρέει από τα συναισθήματα) για την καθοδήγηση της σκέψης και των πράξεων μας» Daniel Goleman, 1995.
Η Συναισθηματική νοημοσύνη επεκτείνεται σε ικανότητες που καλύπτουν πέντε τομείς:
* Αυτο-επίγνωση: Παρατήρηση του εαυτού μας και αναγνώριση των συναισθημάτων μας την στιγμή που δημιουργούνται.
* Έλεγχος συναισθημάτων: Έλεγχος των συναισθημάτων έτσι ώστε να είναι κατάλληλα κάθε στιγμή. Αναγνώριση του τι βρίσκεται πίσω από το συναίσθημα και εύρεση τρόπων αντιμετώπισης του άγχους, των φόβων, του θυμού.
* Κινητοποίηση του εαυτού: Εξεύρεση κινήτρων για τον εαυτό. Διοχέτευση των συναισθημάτων για την εξυπηρέτηση ενός στόχου. Συναισθηματικός αυτο-έλεγχος με χαλιναγώγηση της παρορμητικότητας.
* Ενσυναίσθηση: Αναγνώριση των συναισθημάτων και των αναγκών των άλλων.
* Χειρισμός σχέσεων: Δεξιότητα χειρισμού των συναισθημάτων των άλλων. Ανάπτυξη κοινωνικής επάρκειας και κοινωνικών δεξιοτήτων.
Ο διαχωρισμός αυτών των κατηγοριών γίνεται καθαρά για πρακτικούς και εκπαιδευτικούς λόγους. Στην πραγματικότητα δεν μπορούν να απομονωθούν και ο ένας εμπλέκεται στον άλλον. Για παράδειγμα η αυτοπαρακίνηση περιλαμβάνει φυσικά και τον χειρισμό των συναισθημάτων και την ανάπτυξη κοινωνικών δεξιοτήτων (χειρισμός σχέσεων).
Βασικές έννοιες της συναισθηματικής νοημοσύνη είναι η έννοια του συναισθήματος και η έννοια της προσωπικής ευθύνης. Έχει αποδειχθεί στο πέρασμα των αιώνων ότι τα συναισθήματα προϋπήρχαν της σκέψης στον άνθρωπο. Εξελικτικά ο συγκινησιακός εγκέφαλος, όπως αλλιώς ονομάζεται και διακρίνεται από την λογική της σκέψης, δημιουργήθηκε πρώτος και εστιάζεται στο εγκεφαλικό στέλεχος και ειδικότερα στο μεταιχμιακό σύστημα. Πολύ αργότερα, εκατό εκατομμύρια χρόνια πριν (homo Sapiens) δημιουργήθηκε ο νεοφλοιός που θεωρείται το κέντρο της σκέψης. Η νέα προσθήκη επέτρεψε την διάνθιση της συναισθηματικής ζωής με αποχρώσεις. Για παράδειγμα η Αγάπη. Συναισθηματικά ο άνθρωπος βίωνε την ευχαρίστηση, την χαρά, την ηδονή, την σεξουαλική επιθυμία (που εντοπίζονταν στις μεταιχμιακές δομές). Η προσθήκη του νεοφλοιού, οι διασυνδέσεις του με το μεταιχμιακός σύστημα έκαναν δυνατό τόσο το δεσμό μεταξύ μητέρα και παιδιού όσο και την μακρόχρονη δέσμευση της ανατροφής των παιδιών που καθιστά δυνατή την εξέλιξη των ανθρώπων. Ενώ λοιπόν τα συναισθήματα γεννιούνται χωρίς τον έλεγχο και την επιδίωξη του ίδιου του ανθρώπου (εκτός της περίπτωση των ηθοποιών), οι σκέψεις προκύπτουν και εξελίσσονται από την βούληση και τις αποφάσεις του ίδιου του ανθρώπου.
Δεν έχουμε λοιπόν την ευθύνη για την εμφάνιση των συναισθημάτων αλλά έχουν την ευθύνη για την πορεία και την έκβαση τους.
Από τον ορισμό του συναισθήματος «Το συναίσθημα αναφέρεται σε ένα αίσθημα και στις συγκεκριμένες σκέψεις που προκαλεί, στις ψυχολογικές και βιολογικές καταστάσεις που το συνοδεύουν και στο σύνολο των τάσεων προς δράση.», Daniel Goleman, 1995, γίνεται ευδιάκριτο ότι μεταξύ αίσθησης, σκέψης και δράσης υπάρχει διαφορά και απόσταση.
Η βασική εκπαίδευση στην ανάπτυξη της συναισθηματικής νοημοσύνης ορίζει καταρχήν την αναγνώριση των αισθημάτων (βιολογικών και ψυχολογικών) και την κωδικοποίηση τους σε λέξεις – συναισθήματα. Στην συνέχεια είναι βασική η μάθηση πως κάθε σκέψη που προκύπτει από το συναίσθημα δεν είναι και χρήσιμη ή και απαραίτητη, να ακολουθεί και να επικρατεί. Τέλος και πιο σημαντικό μάθημα είναι πως κάθε τάση για δράση δεν χρειάζεται οπωσδήποτε να οδηγήσει σε πράξη. Οι πράξεις – συμπεριφορές έχουν να κάνουν με αποφάσεις. Οι αποφάσεις μπορούν να συνδυάζουν το συναίσθημα με τις σκέψεις ή και όχι. Μπορεί να είναι το άμεσο αποτέλεσμα ενός συναισθήματος ή και όχι, να αποτελούν το αποτέλεσμα μιας μετασκέψης. Η απόφαση είναι προσωπική και πρέπει να εναρμονίζεται με τους στόχους, και την προσωπική πορεία του καθενός.
«O καθένας μπορεί να θυμώσει – αυτό….. είναι εύκολο. Αλλά το να θυμώσει κανείς με το σωστό άτομο, στο σωστό βαθμό και στη σωστή στιγμή, για τη σωστή αιτία και με το σωστό τρόπο……, αυτό δεν είναι καθόλου εύκολο»
Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια
Κάποιες προτάσεις για την ανάπτυξη της ΣΝ είναι οι ακόλουθες:
- Καλό είναι να χαρακτηρίζουμε τα συναισθήματά μας και όχι τους ανθρώπους και τις καταστάσεις (π.χ. «Νοιώθω πληγωμένος/η» αντί του «Είσαι αναίσθητος/η»). Μ’ αυτόν τον τρόπο ερχόμαστε πιο κοντά στο εαυτό μας (αυτογνωσία) αλλά και οι γύρω μας έχουν την δυνατότητα να γνωρίσουν και να αναγνωρίσουν σε τι κατάσταση είμαστε, αποφεύγοντας τις ανώφελες και άκαρπες συγκρούσεις που θα ακολουθούσαν την κριτική μας.
- Διαχωρισμός σκέψεων και συναισθημάτων (π.χ. Συναίσθημα: «Νοιώθω μοναξιά», Σκέψη: «Είμαι μόνος»). Δεν είμαι υπεύθυνος για ό,τι νιώθω (τα συναισθήματα έρχονται χωρίς να μας ρωτήσουν) αλλά είμαι υπεύθυνος για τις σκέψεις που επιλέγω και ακολουθώ. Επομένως τα συναισθήματα δεν χρειάζεται να καθορίζουν και τις τελικές αποφάσεις, στάσεις και επιλογές μας. Οι σκέψεις που προκύπτουν μπορεί να είναι αποτέλεσμα μια διαδικασίας διερεύνησης, προβληματισμού, απόφασης και όχι αυτόματο, αυθόρμητο αποτέλεσμα των συναισθημάτων.
- Είναι χρήσιμο να αναλάβουμε την ευθύνη των συναισθημάτων μας και της ευτυχίας μας. Δεν μπορούμε να περιμένουμε από τους άλλους να μας κάνουν ευτυχισμένους. Επομένως «δεν μου κατέστρεψες την ζωή» αλλά «εγώ κατέστρεψα την ζωή μου με τις επιλογές μου» !!!
- Είναι απολύτως απαραίτητο να εκφράζουμε τα συναισθήματά μας, να αναγνωρίζουμε τους φόβους και τις επιθυμίες μας.
- Είναι σημαντικό να αναγνωρίσουμε και να σεβαστούμε τα συναισθήματα των άλλων. Μπορεί να μην συμφωνούμε με όλες τις σκέψεις, αντιλήψεις, απόψεις και συμπεριφορές ενός ατόμου, μπορούμε όμως να «σχετιζόμαστε» μαζί του αναγνωρίζοντας πως νιώθει.
- Να προσπαθήσουμε να αποφεύγουμε τον έλεγχο, το να δίνουμε εντολές και να κριτικάρουμε τους άλλους. Εκτός από το δυσάρεστο κλίμα που δημιουργείται, τις περισσότερες φορές δεν επιτυγχάνεται και καμία αλλαγή. Οι άνθρωποι αλλάζουν όχι λόγο του ελέγχου και της κριτικής αλλά λόγο της προσωπικής τους μεταστροφής και πεποίθησης που συνήθως κινητοποιείται σε ένα πλαίσιο σχέσης που χαρακτηρίζεται από σεβασμό, κατανόηση, ενσυναίσθηση και γενικότερα αγάπη.
- Τέλος είναι σημαντικό να προσπαθήσουμε να ακολουθήσουμε τα συναισθήματά μας. Αυτό πρακτικά σημαίνει να μπορώ να αναγνωρίζω τι νιώθω, να δίνω ένα περιθώριο αποδοχής και έκφρασης όσων αισθάνομαι, να σηματοδοτώ τις σκέψεις που ακολουθούν τα συναισθήματα και να μπαίνω σε διαδικασίες λήψης αποφάσεων και συμπεριφορών, ανακουφισμένος από την πίεση των συναισθημάτων.
Μαρία Κυριακίδου, Ψυχολόγος